حمله موشکی ایران به مواضع گروه‌های شبه‌نظامی در همسایه پاکستان در روز سه‌شنبه، یک تحول انفجاری جدید در ناآرامی‌های فزاینده‌ای است که از زمان وقوع مرگبارترین جنگ تاریخ در غزه، خاورمیانه را فرا گرفته است و اکنون به سمت شرق به سمت یک موقعیت ژئوپلیتیکی بی ثبات در جنوب آسیا گسترش یافته است.

پاکستان با ابراز خشم نسبت به آنچه که آن را نقض قلمرو ملی خود و هدف قرار دادن غیرنظامیان می‌دانست، روز پنجشنبه به سایت‌ های تحت کنترل شبه نظامیان در خاک ایران پاسخ داد و زمینه را برای تشدید بیشتر تنش‌ها بین دو جمهوری اسلامی همسایه برادر که یکی از آنها دارای سلاح هسته ای است، فراهم کرده است.

فرآیندهای میانجیگری به ویژه از سوی چین که روابط مثبتی با هر دو کشور دارد، از قبل به زحمت پیش رفته است. اما سوالی که مطرح می شود این است که چه چیزی در انتظار روابط ایران و پاکستان است در حالی که آنها این درگیری بی سابقه را در حاشیه سایر بحران های فوری پیش می برند؟

«عاریف رفیق»، رئیس شرکت ویزیر؛ یک شرکت مشاوره سیاسی و امنیتی خاورمیانه و جنوب آسیا مستقر در نیویورک، به نیوزویک گفت: «این سوال که روابط بین ایران و پاکستان چه می شود، یک میلیون دلاری است؛ در حالی که هیچ یک از این کشورها به دنبال جنگ بین دولتی در مرز مشترک خود نیستند. وی افزود: بنابراین، هم ایران و هم پاکستان علاقه آشکاری به یافتن سقفی برای این درگیری کوچک و راهی برای کاهش تنش دارند. سوال این است که چگونه این روابط پیش خواهد رفت؟ و پاسخ این است که هر دو کشور چگونه به انگیزه اصلی خود برای حملات مربوطه رسیدگی می کنند؛ در حالی که افزایش فشار داخلی برای اثبات هر کشور در مواجهه با یک سری مشکلات امنیتی فزاینده در داخل مشهود است.

برای ایران، این موضوع شامل کشته شدن سردار سرتیپ نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، سید رضی موسوی در یک حمله هوایی است که به طور گسترده به اسرائیل در خارج از دمشق در سوریه در اواخر دسامبر نسبت داده شد. کشته شدن پرسنل نظامی در حمله به ایستگاه پلیس در همان ماه هم توسط گروه شبه نظامی جیش العدل در نزدیکی مرز با پاکستان و حمله گروه داعش در کرمان در اوایل ماه جاری انجام شد که مرگبارترین حمله ستیزه جویانه کشور از زمان تشکیل جمهوری اسلامی در سال ۱۹۷۹ بود.

در همین راستا، دکتر «جواد حیران نیا»، مدیر مطالعات خلیج فارس مرکز تحقیقات علمی و مطالعات راهبردی خاورمیانه در تهران به نیوزویک گفت: هواداران جمهوری اسلامی ایران با برگزاری تجمعات مختلف و همچنین در شبکه های اجتماعی خواستار پاسخ قاطع به این اقدامات شده بودند. او استدلال کرد که دومین هدف اصلی حملات موشکی که علیه سایت‌های عراق، سوریه و پاکستان انجام شد، خارج از کشور بود.

مصطفی نجفی: باید بین حملات اخیر ایران به مواضع تروریست ها در عراق، سوریه و پاکستان و حملات محور مقاومت علیه مواضع آمریکا یا اسرائیل در منطقه تفاوت قائل شد

حیران نیا همچنین گفت: پیام دیگر این حملات به آمریکا و اسرائیل این بود که ایران اقدامات بازدارنده ای متناسب با تهدیدات انجام خواهد داد. از سوی دیگر تهران این پیام را به کشورهایی مانند عراق، پاکستان و افغانستان ارسال می کند که اجازه تهدید علیه ایران از خاک آنها را نخواهد داد.

«مصطفی نجفی»، تحلیلگر مقیم تهران و متخصص در مناقشات خاورمیانه، همچنین اهداف اصلی ایران را در حملات موشکی به عراق، سوریه و پاکستان بیان کرد؛ از جمله «مبارزه با تروریسم و تضعیف گروه‌های تروریستی در اطراف مرزها، رفع تهدیدات و تثبیت توان دفاعی آن و ارسال پیام به دشمنان منطقه‌ای و بین‌المللی مانند آمریکا و اسرائیل مبنی بر اینکه به هر تهدیدی پاسخ تهاجمی خواهد داد».

جواد حیران نیا: هر پیام بازدارنده ای از سوی پاکستان در قبال حملات ایران می تواند نشانه ای برای هند در مورد واکنش اسلام آباد باشد؛ در حالی که ایران مانند عراق نفوذی در پاکستان ندارد

نجفی گفت: باید بین حملات اخیر ایران به مواضع تروریست ها در عراق، سوریه و پاکستان و حملات محور مقاومت علیه مواضع آمریکا یا اسرائیل در منطقه تفاوت قائل شد. وی افزود: عملیات تجاوزکارانه اخیر ایران در عراق، سوریه و پاکستان باید مستقیماً با حملات تروریستی اخیر در خاک ایران مرتبط باشد. حملاتی که چالش بزرگی برای امنیت ملی ایران در یک محیط پرتنش منطقه ای ایجاد کرد. اما اینکه تا چه حد ممکن است چنین عملیات‌هایی، هر چند انفجاری، نگرانی‌های امنیتی فزاینده ایران را برطرف کند، نامشخص است.

در این راستا دکتر حیران نیا پیشنهاد کرد که پاکستان کشوری است که دارای بمب هسته ای است و دشمنی دیرینه با هند دارد. هر پیام بازدارنده ای از سوی پاکستان در قبال حملات ایران می تواند نشانه ای برای هند در مورد واکنش اسلام آباد باشد. ایران مانند عراق نفوذی در پاکستان ندارد. وی افزود: علاوه بر این، ارتش و برخی [دیگر] حاکم بر پاکستان، از جمله دولت کنونی، با ایران همدلی نمی کنند.

در واقع، هند در میان معدود کشورهایی بود که از حمله ایران حمایت کرد و این موضوع نشان دهنده ارتباط با اتهامات دیرینه دهلی نو مبنی بر پناه دادن به گروه های شبه نظامی در اسلام آباد بود؛ اتهامی که مقامات پاکستانی به شدت آن را رد کرده اند، زیرا دو کشور دارای سلاح هسته ای جنوب آسیا همچنان بر سر منطقه مورد مناقشه کشمیر در بن بست قرار دارند. حمله ایران در پاکستان نیز اتفاقا زمانی رخ داد که سوبرهمانیام جایشانکار وزیر امور خارجه هند در تهران بود.

همانطور که حیران نیا توضیح داده، این سفر حاکی از پیشرفت در حل مسائل مربوط به مشارکت در توسعه بندر چابهار، یک گره کلیدی در کریدور شمال_جنوب است که به گفته وی، رقیب بندر گوادر پاکستان، مرکز اصلی کریدور اقتصادی چین و پاکستان و و ابتکار بین المللی کمربند و جاده به رهبری پکن است.

این عناصر زیربنایی فقط خشم پاکستان را نسبت به حمله ایران برانگیخته و به حملات تلافی جویانه دامن زده اند که گفته می شود مواضع ارتش آزادیبخش بلوچستان و جبهه آزادیبخش بلوچستان در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان ایران را هدف قرار داده است. که هم مرز با پاکستان و افغانستان است.

جیش‌العدل، مواضع ارتش آزادیبخش بلوچستان و جبهه آزادیبخش بلوچستان در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان گروه‌های جدایی طلبی هستند که شورش بزرگ‌تری را برای ایجاد یک کشور مستقل در منطقه بلوچستان گسترده‌تر که بخش‌هایی از ایران، پاکستان و افغانستان را در بر می‌گیرد، به راه انداخته‌اند. علاوه بر نگرانی‌های امنیتی داخلی و خارجی، پاکستان نیز در زمانی که عمران خان، نخست‌وزیر پیشین، رئیس محبوب‌ترین حزب این کشور، به دلیل اتهامات متعددی پشت میله‌های زندان به سر می‌برد، درگیر ناامیدی فزاینده‌ای به دلیل تاخیر مکرر انتخابات است.

«آرهاما صدیقه» کارشناس خاورمیانه و پژوهشگر موسسه مطالعات استراتژیک اسلام آباد در پاکستان به نیوزویک گفت: «البته، با نزدیک شدن به انتخابات، فضای پاکستان در حال حاضر بسیار پرنشاط است؛ در حالی که پاسخ به این اقدام کاملاً ناخواسته از سوی ایران بود. او استدلال کرد که فشارهای داخلی ممکن است برای تهران نیز باشد.

آرهاما صدیقه: ایران و پاکستان خواهان تشدید بیشتر تنش نیستند و اکنون تلاش خواهند کرد تا آنجا که ممکن است این مشکل را از طریق دیپلماتیک حل کنند

با این حال، صدیقه تاکید کرد که ایران و پاکستان خواهان تشدید بیشتر تنش نیستند و اکنون تلاش خواهند کرد تا آنجا که ممکن است این مشکل را از طریق دیپلماتیک حل کنند. تمایل متقابل ایران و پاکستان برای خنثی کردن شورش در سراسر مرزهای ناآرامشان، نقطه همکاری دو کشور را به اثبات رسانده است، اگرچه این پویایی در طول سال‌ها با دوئل اتهامات مبنی بر عدم پایبندی به تعهدات آسیب دیده است.

با این حال، به گفته سیدعلی ضیا جعفری، معاون مرکز تحقیقات امنیتی، استراتژیک و سیاست مستقر در لاهور، با وجود برخی شکاف ها، روابط پاکستان و ایران صمیمانه و پایدار بوده است.

جعفری گفت: «در مورد پاکستان، حمایت کمی برای افزایش اوضاع با ایران وجود خواهد داشت؛ به ویژه به این دلیل که این کشور بحران‌های دیگری برای عبور دارد.»

اما عوامل دیگری خارج از کنترل هر یک از کشورها وجود دارد که مهمترین آنها تصمیم پکن برای مداخله دیپلماتیک در تلاش برای کاهش تنش های فزاینده است.

چین که در مارس ۲۰۲۳ با میانجیگری موفقیت آمیز یک توافق مهم را برای برقراری مجدد روابط دیپلماتیک بین رقبای خود ایران و عربستان سعودی انجام داد، حتی علاقه بیشتری به جلوگیری از درگیری بیشتر در نزدیکی مرزهای خود دارد. با تشدید نگرانی ها در مورد جدایی طلبی اویغورها در منطقه سین کیانگ با تسلط طالبان بر افغانستان، مقامات چینی تلاش ها را برای القای این منطقه به ویژه در میان اعضای سازمان همکاری شانگهای افزایش داده اند که هم شامل ایران و هم پاکستان می شود؛ نیاز فوری به مقابله با تروریسم، جدایی طلبی و افراط گرایی.

به گفته جعفری، در صورت بروز درگیری بزرگتر ایران و پاکستان، نه تنها سابقه ای خطرناک با احتمال حملات فرامرزی بیشتر ایجاد می شود، بلکه مسائل ضد تروریسم به اشتباه با مسائل مربوط به حاکمیت ترکیب می شود

به گفته جعفری، در صورت بروز درگیری بزرگتر ایران و پاکستان، نه تنها سابقه ای خطرناک با احتمال حملات فرامرزی بیشتر ایجاد می شود، بلکه مسائل ضد تروریسم به اشتباه با مسائل مربوط به حاکمیت ترکیب می شود؛ ضمن اینکه یک درگیری بزرگ بین دو کشور خبر بدی برای اتصال و یکپارچگی منطقه ای خواهد بود. در نتیجه، افراط گرایی و ستیزه جویی به احتمال زیاد در منطقه افزایش خواهد یافت که به ضرر همه خواهد بود.

این سناریوی بی‌ثبات‌کننده یکی از دلایل اصلی افزایش تلاش‌های میانجی‌گری چین در بحبوحه تهدیداتی است که داعش شاخه خراسان مستقر در افغانستان علیه جمهوری خلق به کار می گیرد.

عاریف رفیق نیز معتقد است که اگر ایران و پاکستان مجبور شوند نیروها را به سمت مرزهای خود بسیج کنند، گروه‌هایی مانند داعش خراسان می‌توانند از این خلاء استفاده کنند. حمله داعش به کرمان نشان دهنده توانایی این گروه در هدف قرار دادن مثلث افغانستان_ایران_پاکستان و منافع چین در منطقه با استفاده از مرزهای متخلخل است.

وی افزود: «اگر نیروهای امنیتی ایران و پاکستان مجبور شوند تمرکز خود را به جای دیگری معطوف کنند، این موضوع می‌تواند به داعش خراسان فضا برای آسیب بیشتر و ایجاد هرج و مرج بیشتر بدهد.»

اما چنین نتیجه‌ای با توجه به تلاش‌های ایران و پاکستان برای تعریف دقیق اقدامات خود به عنوان تلاش‌های ضد تروریسم و تمایل متقابل آنها برای اجتناب از هر مسیری به سوی یک درگیری گسترده‌تر، اجتناب‌ناپذیر نیست.

نجفی، تحلیلگر خاورمیانه مستقر در تهران، تاکید کرد که این موضوع بر عهده ایران و پاکستان است که روابط خود را به سمت جلو مدیریت کنند. نجفی به نیوزویک گفت: اگرچه این حملات چالش جدیدی را برای ایران در محیط همسایگی ایجاد می کند، اما ارزیابی من این است که می تواند زمینه لازم را برای همکاری جدی تر بین ایران و همسایگانش برای مقابله با تهدیدات مشترک فراهم کند. وی افزود: «اما باید در نظر داشت که مدیریت روابط همسایگی دو طرفه است نه یک طرفه. همسایگان باید نگرانی‌های امنیتی ایران در محیط اطراف خود را درک کنند و همکاری لازم را داشته باشند.»